تاریخ نیشابور

---

تاریخ نیشابور یا تاریخ النیسابوریّین با تلفظ عربی تاریخ نیسابور، اثری مهم به عربی در شرح حال عالمان و محدّثان و بزرگان نیشابور، تألیف ابوعبداللّه حاکمِ نیشابوری، عالم و محدّث قرن چهارم و پنجم است.

۱ - نام اصلی کتاب

---

نام رایج و مشهور این کتاب در طول قرون، تاریخ نیشابور بوده، ولی گویا نام اصلی آن تاریخ النیسابوریّین است، زیرا هدف مؤلف در این کتاب معرفی رجال و عالمان نیشابور بوده است.
عبدالکریم بن محمد سمعانی که به دوره حاکم نیشابوری نزدیک و شاگرد با واسطه او بوده، نام کتاب را التاریخ الکبیر للنیسابوریّین ذکر کرده است.

۲ - درباره تاریخ نیشابور

---

۲.۱ - حجم کتاب

کتاب تاریخ نیشابور مفصّل بوده است.در تعداد مجلدات آن اختلاف نظر وجود دارد خلیفه نیشابوری، که موثق‌ترین منبع در این زمینه است، آن را چهارده مجلد ذکر کرده است.

۲.۲ - اصل کتاب و تاریخ تالیف آن

تألیف تاریخ نیشابور در ۳۸۸ به پایان رسیده است.
اصل این کتاب از بین رفته، ولی از عبارات حاجی خلیفه (متوفی ۱۰۶۷) برمی آید که تا زمان او در دسترس بوده است.

۲.۳ - تلخیص کتاب

شمس الدین ذهبی (متوفی ۷۴۸) تاریخ نیشابور را خلاصه کرده و آن را مختصر تاریخ الحاکم نامیده است.
محمد بن حسین خلیفه نیشابوری (زنده در ۷۱۷) نیز تاریخ نیشابور را تلخیص کرده است، بر اساس این مختصر و منقولات آن در کتاب‌های دیگر، می‌توان تا حدودی به ساختار اصلی کتاب پی برد.

۲.۴ - محتوای کتاب

این کتاب با مقدمه‌ای درباره فضیلت خراسان و نیشابور شامل احادیثی از پیامبر اکرم و سخنانی از صحابه و تابعین و بعضی بزرگان دیگر در این باره، آغاز شده، آنگاه مؤلف بزرگانی را معرفی کرده است که در عصر اسلامی از نیشابور برخاسته‌اند یا به آن‌جا وارد شده و مقیم گشته یا از آن‌جا گذشته‌اند و سپس به تاریخ و جغرافیای نیشابور پرداخته است.

۲.۵ - بخش زندگینامه‌ها

وی در بخش زندگینامه‌ها شرح حال ۲۶۸۰ تن از بزرگان نیشابور را آورده و آن‌ها را در هشت طبقه دسته بندی کرده است که با صحابه پیامبر اکرم آغاز و با معاصران مؤلف ختم می‌شود.

۲.۶ - ذکر صحابه و تابعین

مختصر تاریخ نیشابور نیز مشتمل است بر ذکر ۲۸ تن از صحابه، ۷۱ تن از بزرگان تابعین، ۸۳ تن از اتباع تابعین، ۶۱۴ تن از اتباعِ اتباع، ۵۱۲ تن از علمای نیشابور و دیگر عالمانی که به آن شهر آمده و به نشر علم پرداخته‌اند، ۳۲۳ تن از دانشمندان ساکن نیشابور و ۹۵۰ تن از مشایخ حدیث که حاکم نیشابوری از آن‌ها حدیث شنیده است.
در تکمله نیز، ۹۹ تن از مشایخ حدیث حاکم نیشابوری که پس از تألیف کتاب درگذشته‌اند، ذکر شده‌اند.

۲.۷ - بیان جزئیات

حاکم نیشابوری شرح حال برخی از افراد را به تفصیل آورده و علاوه بر بیان مواردی چون اسم و کنیه و نام پدر و نیاکان و نسبت فرد، به نکاتی چون مذهب و استادان و محل سکونت و اشعار و شرح کرامات و سیر و سلوک و نحوه معاشرت وی نیز پرداخته است.
وی به شیوه محدّثان هرگونه اطلاع، حتی یک قطعه شعر، را از طریق یکی از مشایخ خویش با ذکر اِسناد آن نقل کرده، اما در مواردی مشاهدات خود را نیز آورده است.

۲.۸ - ترتیب الفبایی

مؤلف زندگینامه‌ها را در درون هر طبقه به ترتیب الفبایی نام اشخاص تنظیم کرده، اما گاهی، به ویژه در مورد حرف دوم به بعد، به این شیوه پایبند نبوده است، چنانکه به انگیزه حرمت گذاری به پیامبر اسلام صلی اللّه علیه وآله، نام احمد را بر نام‌های دیگری که با همزه آغاز می‌شود مقدّم داشته است.

۲.۹ - تاریخ و جغرافیای خراسان بزرگ

حاکم نیشابوری پس از زندگینامه‌ها، در بخشی مهم، آگاهی‌های سودمندی درباره تاریخ و جغرافیای خراسان بزرگ، پیشینه نیشابور قبل از اسلام، پیدایش اسلام در آنجا، معماری شهر، مساجد و معابد و مقبره‌ها و دیگر بناها، کوچه‌ها و میدان‌ها و نیز آبادی‌های اطراف شهر و همچنین اطلاعاتی از برخی از شهرهای دیگر ایران آورده است.

۳ - توجه مورخان به تاریخ نیشابور

---

تاریخ نیشابور به تدریج مورد توجه فراوان قرار گرفت.بسیاری از شرح حال نویسان و محدّثان پس از حاکم نیشابوری، کتاب او را مأخذ برخی گفته‌های خود قرار دادند و امروزه می‌توان منقولات فراوانی از تاریخ نیشابور در کتاب‌ها یافت.

۴ - توجه محدثین شیعه به تاریخ نیشابور

---

محدّثان شیعه نیز در مواردی به تاریخ نیشابور استناد کرده‌اند.
علی بن عیسی اَربِلی حدیث امام رضا علیه‌السلام معروف به «سلسلة الذهب» را از تاریخ نیشابور نقل کرده است.
سید بن طاووس هم در برخی آثارش، از جمله در اقبال الاعمال و فلاح السائل، از تاریخ نیشابور حدیث نقل کرده است.

۵ - ضمیمه تاریخ نیشابور

---

عبدالغافر فارسی، عالم و فقیه شافعی قرن پنجم و ششم، ذیلی به عربی بر تاریخ نیشابور نوشته که از آن با نام‌های سیاق التاریخ و السیاق لتاریخ نیسابور یاد شده است.
این ذیل که تألیف آن در ۵۱۰ به پایان رسیده، عالمان و نویسندگان پس از درگذشت حاکم نیشابوری را تا دوره عبدالغافر معرفی کرده و تنها مرجع نیشابور در آن مقطع به شمار آمده، هرچند این ذیل نیز از بین رفته است.
السیاق نیز مورد توجه عالمان قرار گرفت، از جمله ابن عساکر در موارد متعددی از آن نقل کرده و در مواردی از مکاتبه با عبدالغافر سخن گفته است.

۵.۱ - تلخیص‌های این ضمیمه

از ذیل عبدالغافر دو تلخیص در دسترس است: تلخیص اول شامل دو بخش بوده که بخش اول آن از بین رفته و بخش دوم به صورت نسخه خطی و عکسی موجود است.
بخش دوم با شرح حال کسانی که «حسن» نام دارند، آغاز و به کسانی که نامشان «یعقوب» است، ختم می‌گردد.
تلخیص کننده این اثر ناشناخته است، ولی احتمال داده شده که نام او ابوعبداللّه محمد بن ابی نصر قاسانی باشد.
تلخیص دوم را ابراهیم بن محمد بن ازهر صَریفینی (متوفی ۶۴۱) در ۶۲۲ به پایان رسانده و آن را المنتخب من السیاق نامیده است.

۵.۲ - ویژگی‌های تلخیص دوم

ترتیب این کتاب الفبایی است و از «احمد» شروع و به «یاسین» ختم می‌شود، اما شرح حال کسانی که نام آن‌ها «محمد» است و مقدّم بر همه، شرح حال مؤلف تاریخ نیشابور در ابتدای کتاب آمده است.
صریفینی شرح حال مؤلف السیاق را نیز در انتهای کتاب آورده است.

۵.۲.۱ - شرح حال‌ بزرگان

در این کتاب ۱۶۷۸ شرح حالِ کوتاه از عالمان و محدّثان و بزرگان نیشابور آمده است.
مؤلف، کتاب را بر اساس اِسناد ابوالعباس اصمّ به سه طبقه تقسیم کرده است: طبقه اول شامل آن دسته از یاران اصمّ است که سال وفاتشان از حدود اوایل قرن پنجم تا آخر ربع اول همین قرن است، طبقه دوم شامل دسته دیگری از یاران و شاگردان اصمّ که سال وفات آنان به ۴۶۳ می‌رسد و نیز شاگردان مَخْلَدی و خفّاف، و طبقه سوم شامل شیوخ عبدالغافر فارسی است و نیز معاصران او که درگذشت آنان بعد از درگذشت وی بوده است.

۵.۲.۲ - شرح حال افراد مختلف

در المنتخب من السیاق شرح حال افراد مختلف خاندان‌های دانشمندان و مفسران و عارفان و ادیبان، مثلاً افرادی از خاندان عبدالکریم قُشَیری و عبدالغافر فارسی و شاهفور اسفراینی، ذکر شده است.
همچنین درباره محله‌ها، میدان‌ها، مدارس، مساجد، خانقاه‌ها، مقبره‌ها، کاروانسراها، دروازه‌ها و دیگر اماکن مهم نیشابور اطلاعاتی دارد که برخی از آن‌ها منحصر به فرد است.

۵.۲.۳ - ذکر نام روستاهای نیشابور

نام‌های اصلی و قدیم بسیاری از روستاهای اطراف نیشابور و دیگر نقاط ایران، به ویژه خراسان، را نیز می‌توان در آن پیدا کرد.
ویژگی دیگر آن ذکر تعدادی نام‌های کهن ایرانی است که در این دوره، هنوز رایج بوده است.

۵.۲.۴ - چاپ تلخیص‌ها

المنتخب من السیاق به همراه جزء دوم تلخیص منسوب به ابوعبداللّه قاسانی از السیاق و نیز تلخیص تاریخ نیشابور اثر خلیفه نیشابوری نخستین بار در ۱۳۴۴ش/ ۱۹۶۵ به صورت عکسی به کوشش ریچارد فرای در لندن به چاپ رسید.
پس از آن محمدکاظم محمودی در ۱۳۶۲ش در قم المنتخب من السیاق را به چاپ رساند.
تلخیص تاریخ نیشابور اثر خلیفه نیشابوری هم ابتدا در (۱۳۳۷ ش) به کوشش بهمن کریمی و سپس در ۱۳۷۵ش با تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی در تهران چاپ شد.

۶ - کتاب‌های دیگر باعنوان تاریخ نیشابور

---

اسم کتاب‌های دیگری نیز با عنوان تاریخ نیشابور در منابع دیده می‌شود.
ابوالقاسم کعبی بلخی، متکلم معتزلی قرن سوم و چهارم، پیش از حاکم نیشابوری کتابی با همین عنوان به عربی تألیف کرده بود که به گفته بیهقی اصل آن در کتابخانه مسجد عقیل نیشابور سوخته است.
همچنین از کتابی فارسی به نام تاریخ نیشابور در دو مجلد اثر فردی به نام احمد غازی و مقتضب تاریخ نیسابور نوشته ابوبکر حازمی (متوفی ۵۸۳) یاد می‌شود که احتمالاً تلخیصی از اثر حاکم نیشابوری بوده است.

۷ - فهرست منابع

---

(۱) ابن طاووس، اقبال الاعمال، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۴ـ۱۴۱۵.
(۲) ابن طاووس، فلاح السائل و نجاح المسائل فی عمل الیوم و اللیلة، چاپ غلامحسین مجیدی، قم ۱۳۷۷ش.
(۳) ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۰.
(۴) علی بن عیسی اربلی، کشف الغمة فی معرفة الائمة، چاپ ‌هاشم رسولی محلاتی، بیروت ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
(۵) علی بن زید بیهقی، کتاب تاریخ بیهق، چاپ کلیم اللّه حسینی، حیدرآباد ۱۳۸۸/ ۱۹۶۸.
(۶) حبیب جاویش، سیاق تاریخ نیسابور: فهرس أسماء الاشخاص و الاماکن، ویسبادن ۱۹۸۴.
(۷) حاجی خلیفه.
(۸) محمد بن عبداللّه حاکم نیشابوری، تاریخ نیشابور، ترجمه محمد بن حسین خلیفه نیشابوری، چاپ محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران ۱۳۷۵ ش.
(۹) خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام.
(۱۰) محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات ۲۰۱ـ۲۱۰ ه، بیروت ۱۴۱۴/ ۱۹۹۳.
(۱۱) محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج ۳، چاپ شعیب ارنؤوط، بیروت ۱۴۰۲/ ۱۹۸۲.
(۱۲) عبدالکریم بن محمد رافعی قزوینی، التدوین فی اخبار قزوین، چاپ عزیزاللّه عطاردی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۷.
(۱۳) عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.
(۱۴) عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، چاپ عبداللّه عمر بارودی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
(۱۵) عبدالکریم بن محمد سمعانی، التحبیر فی المعجم الکبیر، چاپ منیره ناجی سالم، بغداد ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵.
(۱۶) علی اشرف صادقی، «(درباره) کتاب تاریخ نیشابور»، نشر دانش، سال ۴، ش ۵ (مرداد و شهریور ۱۳۶۳).
(۱۷) ابراهیم بن محمد صریفینی، تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، چاپ محمدکاظم محمودی، قم ۱۳۶۲ش.
(۱۸) احمد بن مصطفی طاشکوپری زاده، مفتاح السعادة و مصباح السیادة، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
(۱۹) اتان کلبرگ، کتابخانه ابن طاووس و احوال و آثار او، ترجمه علی قرائی و رسول جعفریان، قم ۱۳۷۱ش.
(۲۰) احمد بن علی مقریزی، کتاب المقفّی ' الکبیر، چاپ محمد یعلاوی، بیروت ۱۴۱۱/ ۱۹۹۱؛

۸ - پانویس

---